نگاهی به تجارت کاتد مس در جهان

کاتُد مس

کاتُد مسCopper cathode / Unwrought copper cathodes

مقدمه

کاتُد مس یکی از مهم‌ترین محصولات در زنجیره فلزات پایه است؛ محصولی که هم به‌عنوان مرحلهٔ میانی در فرآوری مس (از کنسانتره و کنسانتره‌ ذوب‌شده تا محصول نهایی) و هم به‌عنوان کالای تجاری (unwrought cathodes) در بازار جهانی معامله می‌شود. تقاضا برای کاتُد مس به‌طور مستقیم از رشد بخش‌هایی مانند شبکه توزیع برق، خودروسازی (به‌خصوص خودروهای برقی)، صنایع الکترونیک و ساخت و ساز تأثیر می‌پذیرد و در چند سال اخیر به‌دلیل گذار انرژی و پروژه‌های زیرساختی در سراسر جهان رشدی قابل‌توجه را تجربه کرده است.

کاربردهای کاتُد مس

کاتُد مس، به‌دلیل هدایت الکتریکی بسیار بالا، شکل‌پذیری و مقاومت نسبتاً خوب در برابر خوردگی، در طیف وسیعی از کاربردهای صنعتی استفاده می‌شود:

• توزیع و انتقال برق: کابل‌ها، هادی‌ها، ترانسفورمرها و اجزای شبکهٔ توزیع و انتقال که نیاز به رسانایی بالا دارند.
• صنعت خودروسازی و خودروهای برقی (EV): سیم‌کشی، موتورهای الکتریکی، شارژرها و اجزای باتری که تقاضای مس را برای هر خودرو بالا می‌برد. رشد EV یکی از محرک‌های اصلی تقاضای مس در دهه اخیر است.
• الکترونیک و تجهیزات ارتباطی: بردهای مدار چاپی، اتصال‌دهنده‌ها، کانکتورها و دیگر قطعات الکترونیکی.
• تأسیسات صنعت ساختمان: لوله‌کشی خاص، سیستم‌های گرمایشی، و اجزای معماری که از خواص ضدباکتری و دوام مس بهره می‌برند.
• کاربردهای خاص صنعتی: صنایع مخابرات، تجهیزات پزشکی (به دلیل خواص ضد میکروبی)، و برخی صنایع شیمیایی. مجموع این کاربردها باعث شده کاتُد مس جزو کالاهای استراتژیک در تجارت جهانی باشد.

زنجیرهٔ تولید: معادن تا کارخانه‌های کاتُد

زنجیرهٔ تولید مس از معدن (سنگ‌معدن یا کنسانتره) شروع می‌شود؛ سپس از طریق روش‌هایی مانند ذوب و تصفیه الکترولیتی (electrorefining/electrowinning) به کاتُد تبدیل می‌شود:

• مراحل اصلی: استخراج → خردایش و تغلیظ (کنسانتره) → ذوب/لیچینگ → تصفیه الکترولیتیک یا ذوب ثانویه → تولید کاتُد.
• کارخانه‌های تولید کاتُد: واحدهای تصفیه (refineries) و electrowon refineries که قادرند مس را تا خلوص بالای 99.9% به‌صورت کاتُد تولید کنند. در برخی کشورها (مثل شیلی، چین، ژاپن، ایالات متحده) واحدهای الکترولیتی و ذوب/ری‌فاینری بزرگ وجود دارند که نقش محوری در تأمین کاتُد ایفا می‌کنند. گزارش‌های USGS نشان می‌دهد هم معدن‌کاری و هم ظرفیت پالایش (refining) برای درک جریان کاتُدها اهمیت دارد.

معادن و کارخانه‌های شاخص (نمونه‌ها)

• شیلی: دارای بزرگ‌ترین معادن مس دنیا (مثل Escondida، Collahuasi) و ظرفیت بالای تولید و تصفیه که شیلی را به بزرگ‌ترین تولیدکننده مس و صادرکنندهکاتُد تبدیل کرده است.
• کنگو دموکراتیک (DRC): رشد سریع تولید معادن بزرگ مبتنی بر سنگ‌های سولفیدی و تبدیل‌شدن به یکی از بازیگران بزرگ تولید
• پرو، چین، آمریکا، استرالیا، اندونزی: هر یک نقش مهمی در تولید معدنی و برخی از آن‌ها در پالایش و تولید کاتُد نیز فعال هستند.

بزرگ‌ترین تولیدکنندگان/صادرکنندگان/واردکنندگان (خط مشی کلی و روند پنج‌ساله)

• تولیدکنندگان برتر: در سطح کشورها، شیلی همچنان در صدر تولید جهانی قرار دارد و پس از آن DRC، پرو، چین و آمریکا به‌عنوان تولیدکنندگان عمده گزارش شده‌اند. آمار سالانه USGS مبنای قابل‌اطمینانی برای تولید است.
• صادرات کاتُد: در آمار تجارت بین‌المللی، کشورهایی مانند شیلی، دموکراتیک کنگو، ژاپن (برخی پالایش‌ها)، استرالیا و لهستان از جمله صادرکنندگان مهم کاتُد بوده‌اند؛ شایان توجه است که برخی کشورها مانند ژاپن و لهستان حجم صادرات پالایشی دارند چرا که دارای صنایع پالایش/ری‌فاینری و تجارت مجدد هستند. طبق داده‌های WITS / UN Comtrade، در 2022 شیلی بزرگ‌ترین صادرکننده کاتُد بوده است
• واردکنندگان بزرگ: چین همواره بزرگ‌ترین واردکننده مواد خام و محصولات میانی مس (از جمله کاتُد) بوده تا نیاز صنایع تولیدی و ریفاینری خود را تأمین کند؛ اتحادیه اروپا، ژاپن و ایالات متحده نیز به‌عنوان مقصدهای کلیدی مطرح‌اند.

روند تجارت در پنج سال گذشته

در پنج سال گذشته (تقریباً 2019–2023/24) چند روند کلیدی قابل‌مشاهده است:

1.    نوسانات قیمتی و حجم صادرات: پاندمی 2020 و اختلالات زنجیره تأمین منجر به افت/نوسان در تجارت قراضه و کنسانتره شد ولی تقاضای کاتُد برای مصارف صنعتی به‌سرعت بازیابی شد

2.    تمرکز تولید در برخی بازیگران اصلی: شیلی و DRC سهم بزرگ‌تری از تولید را گرفتند و رشد تولید در DRC باعث تغییرات در صادرات جهانی شد

3.    افزایش تقاضا از بخش انرژی‌های تجدیدپذیر و EV: رشد ساخت شبکه‌های برقی و خودروهای برقی، تقاضای پایدار و افزایشی برای کاتُد ایجاد کرد؛ بنابراین حتی در دوره‌های افت قیمت، تقاضای فیزیکی پایه حفظ شد

پیش‌بینی آینده (چشم‌انداز 3–10 ساله)

• رشد تقاضا: اکثر گزارش‌های بازار پیش‌بینی می‌کنند که بازار کاتُد مس رشد مثبت خواهد داشت. مثلاً تحلیل‌های Technavio و گزارش‌های بازار نشان‌دهندهٔ CAGR حدود 4–6% در دورهٔ 2024–2028 برای بازار کاتُد است که ناشی از تقاضای صنایع الکتریکی، EV و زیرساخت است.
• چالش‌های عرضه: موانع مجوزی، سرمایه‌گذاری مورد نیاز برای توسعهٔ معادن و پالایشگاه‌ها، و مسائل زیست‌محیطی و اجتماعی (معترضان محلی، قوانین پایداری) می‌تواند رشد عرضه را محدود کند و فشار قیمتی بر بازار وارد کند. در عین حال ادغام‌ها و سرمایه‌گذاری‌های بزرگ (مثلاً ترکیب شرکت‌های بزرگ معدن‌کاری) می‌تواند ساختار تأمین را تغییر دهد
• قیمت و بازار: با توجه به گذار انرژی و نیاز به شبکه‌های برقی و EV، تقاضا رو به افزایش است و در صورتی که عرضه نتواند همگام رشد جلو رود، قیمت‌ها احتمالاً بالا باقی خواهند ماند یا نوسان‌های صعودی را تجربه خواهند کرد. از سوی دیگر، توسعهٔ بازیافت مس و افزایش بازیافت قراضه می‌تواند تا حدی عرضهٔ ثانویه را تقویت کند و اثرات قیمتی را تعدیل نماید

پیامدها و توصیه‌ها (برای فعالان بازرگانی/سرمایه‌گذاری)

1.    برای صادرکنندگان: تمرکز بر کیفیت کاتُد خلوص، استانداردهای خلوص A/Grade، مدارک محیط‌زیستی و traceability می‌تواند مزیت رقابتی ایجاد کند.

2.    برای سرمایه‌گذاران: شرکت‌هایی که در زنجیره ارزش بالادستی (معدن + پالایش) و پایین‌دستی کارخانه‌های تولید سیم، کابل و اجزای EV حضور دارند، بیشترین بهره را از رشد تقاضا خواهند برد.

3.    برای سیاست‌گذاران: سرمایه‌گذاری هدفمند در پالایش و توسعه ظرفیت بازیافت می‌تواند امنیت عرضه را افزایش دهد و وابستگی به واردات کاتُد را کاهش دهد.

نتیجه‌گیری

کاتُد مس هم‌اکنون در نقطهٔ تقاطع تقاضای بنیادی قوی (شبکهٔ برق، خودروهای برقی، الکترونیک) و محدودیت‌های بالقوه عرضه قرار دارد. شیلی و چند کشور دیگر بازیگران عمدهٔ تولید و صادرات هستند، در حالی که چین و دیگر اقتصادهای بزرگ، بخش بزرگی از واردات را جذب می‌کنند. گزارش‌های بازار چشم‌انداز رشد مثبت را نشان می‌دهند، اما توان عرضه و سرمایه‌گذاری در معادن و پالایش تعیین‌کننده مسیر قیمت‌ها و دسترسی فیزیکی به کاتُد در سال‌های آتی خواهد بود.